96) Tajemnica tajemnic została przekazana mądrym sercem (sitra de-sitrin, le-chachimej liba itmesar). Są trzy stopnie, które są ze sobą związane (telat dargin inun, da-achidan da be-da), a są to: nefesz, ruach i neszama (we-ilein inun: nefesz, ruach, u-neszama). Nefesz to siła, z której zbudowane jest ciało (nefesz, ihu cheila, de-gufa itbnej minej). Gdy człowiek budzi się w tym świecie, aby połączyć się ze swoją nukwą (de-chad bar nasz it’ar be-haj alma, le-izdawga be-nukwej), wszystkie jego organy zbierają się i naprawiają, aby czerpać przyjemność tam (kol szajifej mistakmej u-mittakne le-ithana’a taman). Wtedy nefesz oraz jej pragnienie łączą się w nim w tym działaniu (we-hahu nefesz u-re’uta di-lej, istakam bej be-hahu owada), przyciąga on do siebie tę nefesz (u-maszich leih le-hahu nefesz) i wprowadza ją tam w to nasienie, które wysiewa (we-a’jel leih taman be-hahu zar’a de-oszid).
Sulam
96) Tajemnica tajemnic została przekazana tym, którzy są mądrzy w sercu – trzy stopnie są włączone jeden w drugi: nefesz, ruach i neszama. Nefesz to siła, z której uformowane jest ciało. Ponieważ gdy człowiek budzi się w tym świecie do zjednoczenia ze swoją żeńską połową, wszystkie organy dostosowują się i harmonizują, aby czerpać z tego przyjemność. Wtedy nefesz i pragnienie człowieka osiągają zgodność w tym działaniu, a człowiek przyciąga tę nefesz i wnosi ją do wychodzącego z niego nasienia.
97) I z powodu pragnienia i przyciągnięcia nefesz, która jest tam przyciągana (u-migo re’uta u-meszikhu de-nafsza, de-maszich taman), zostaje tam przyciągnięta inna siła z tych stopni, które nazywane są iszim (itmaszach cheila achara taman, me-inun dargin de-itkruun iszim). I wszystko to wchodzi przez przyciągnięcie tego nasienia (we-aal kolla bi-meszikhu de-hahu zar’a), i z tego zostaje zbudowane ciało (we-itbnej minej gufa). I to jest pierwsza niższa siła z tych trzech (we-da ihu cheila kadma’a tata’a de-inun telat).
Sulam
97) Dzięki pragnieniu, a także razem z nefesz, którą tam przyciągnął, zstępuje inna siła ze stopni aniołów zwanych iszim, i wszystko włącza się w zstąpienie nasienia, a ciało formuje się z nich. Taka jest pierwsza, najniższa siła spośród tych trzech stopni – nefesz.
Wyjaśnienie: Człowiek jest potomkiem ZoN świata Acilut[1], dlatego z natury posiada jedynie nefesz. Światło przyciągane z Malchut, Nukwy Zeir Anpina, nazywa się nefesz. Jednak wskutek osłodzenia, gdy Malchut wzniosła się i została osłodzona w Binie, człowiek zostaje również utrzymany w Binie. W ten sposób człowiek zawiera w sobie trzy stopnie: Binę, Tiferet i Malchut. Światło Biny nazywa się neszama, światło Tiferet nazywa się ruach, a światło Malchut nazywa się nefesz. Te trzy stopnie pochodzą z trzech światów: Brija, Jecira i Asija.
Jeśli człowiek dostąpi większej zasługi, zstępują one od Biny, Tiferet i Malchut świata Acilut. Pierwsze zstąpienie to światło nefesz, siła, z której formuje się ciało. Odbywa się ono dzięki sile światła nefesz tych, którzy dają życie. Z powodu wielkości ich pragnienia, czyli pełnej zgodności ich światła nefesz, przyciągają oni ze świata duchowego Asija światło nefesz nowonarodzonego, które obłacza się w wychodzące z nich nasienie. Z tego duchowego światła formuje się ciało nowonarodzonego.
Jednak całkowicie niemożliwe jest istnienie światła nefesz bez świecenia światła ruach, ponieważ nie ma rzeczy, w której nie byłoby właściwości zachar i nekewa (męskiej i żeńskiej). Ruach to właściwość zachar, a nefesz to nekewa, dlatego razem ze światłem nefesz zstępuje do niego światło ruach ze świata aniołów, czyli świata Jecira.
Jednak na początku formowania nowonarodzonego zstępuje do niego nie prawdziwy ruach, lecz Malchut de-ruach – z Malchut świata aniołów. Oni również dzielą się na dziesięć sfirot KaHaB-HaGaT-NeHIM i nazywają się: malachim, arelim, serafim, chajot, ofanim, chaszmaliim, elim, elohim, bnej elokim i iszim. Ostatni ich stopień – iszim, Malchut aniołów – jest równoważny nefesz de-ruach.
Obłacza się ono w światło nefesz nowonarodzonego, i w ten sposób ma on dwa światła: ruach i nefesz de-nefesz. Nefesz de-nefesz pochodzi ze świata Asija, a ruach de-nefesz – ze świata aniołów, z ich właściwości nefesz, która nazywa się iszim.
98) I ponieważ ta nefesz została przyciągnięta w związku z jesod ciała (u-be-gin de-haj nefesz akriv, bi-debekuta we-jesoda de-gufa), jest ona ofiarą, która zbliża się jako przebłaganie za neszama (korbana, de-itkrev le-kapara al niszmata), i została oddana jako udział dla tych stopni, które nazywane są iszim (itjehivat chulaka le-inun dargin de-iszim), ponieważ przyciągnięcie udziału tej nefesz pochodzi od nich (u-be-gin di-meszikhu de-chulaka de-hahu nefesz atei mi-najhu). Dlatego jest napisane (we-hajnu di-ktiw): „Moją ofiarę, mój chleb dla mojego ognia” (et korbani lachmi le-iszaj). Ponieważ jest to przebłaganie dla nefesz, oni również otrzymują swój udział (be-gin de-hu kapara de-nefesz, natlei chulakejhon). I gdy człowiek umiera w tym świecie (we-kad mit bar nasz be-haj alma), ta nefesz nigdy nie oddala się od grobu (hahi nefesz la it’adei min kibra le-almin). I przez tę siłę zmarli wiedzą i rozmawiają ze sobą (u-be-chejla da, jad’ei metaja u-misztau da im da).
Sulam
98) I ponieważ ta nefesz składa ofiarę w zjednoczeniu z Jesod ciała, ofiarowując się, aby odkupić duszę, część jej jest oddawana stopniom właściwości iszim, ponieważ część nefesz, czyli ruach de-nefesz, pochodzi od nich. Powiedziano: „Ofiara dla Mnie, Mój chleb w ogniopalnych ofiarach dla Mnie (le-iszaj לְאִשַּׁי)”[2], co oznacza: dla iszim (לאישים). Ponieważ to odkupienie przychodzi mocą nefesz, oni również otrzymują swoją część – w tej samej mierze, w jakiej ich część jest obłóczona w tę duszę (nefesz), która składa ofiarę. Gdy człowiek opuszcza ten świat, nefesz nigdy nie odchodzi od grobu; i dzięki tej sile nefesz, pozostającej w grobie, zmarli wiedzą o wszystkim i rozmawiają ze sobą.
99) Ruach jest tym, który podtrzymuje nefesz w tym świecie (ruach, ihu de-mekajem la-nefesz be-haj alma). Jest on także przyciągnięciem pobudzenia nukwy w kierunku zachar (we-ihu meszikhu de-it’aruta de-nukwa le-gabei dechura), gdy są oni w jednym pragnieniu (kad inun be-teiuwata chada). Wtedy nukwa budzi się ku zachar w swoim pragnieniu, ku temu ruach (u-kedein it’arat le-gabei dechura be-teiuwata di-lej, le-haj ruach), na podobieństwo nukwy w niższym świecie, która tworzy z siebie zarodek w pragnieniu ku zacharowi (ke-gawna de-nukwa de-letata aszdi’at zar’a be-teiuwata le-gabei dechura). I to jest tajemnica tego, co jest napisane (we-sitra da): „I wróci ruach do Elohim, który go dał” (we-ha-ruach taszuw el Elohim aszer netana).
Sulam
99) Ruach (duch) podtrzymuje nefesz w tym świecie, przyciągając światło życia i przekazując je nefesz. To środkowy z trzech stopni – zstąpienie, które zachodzi wraz z przebudzeniem, jest zjednoczone w jednym dążeniu w czasie ziwuga (zjednoczenia). Wówczas budzi się ono ku zacharowi, pragnąc otrzymać od niego ruach, podobnie jak nukwa tego świata, która zostaje zapłodniona nasieniem dzięki namiętnemu pragnieniu otrzymania napełnienia od zachar. Powiedziano o tym: „Duch (ruach) powróci do Wszechmogącego (Elohim), który go dał”[3] – to znaczy, że powraca do Nukwy, zwanej imieniem Elohim. I chociaż ruach jest przyciągany z Zeir Anpina, który nazywa się AWAJa, to jednak ponieważ przychodzi wraz z przebudzeniem Nukwy i ona jest uznawana za jego korzeń, to po oddzieleniu się od ciała powraca do niej.
100) I ten ruach wychodzi z tego świata i oddziela się od nefesz (we-haj ruach nafka me-haj alma, we-itparszat mi-nefesz), wchodzi do ogrodu Eden tego świata (aal le-ginta de-Eden, di-be-haj alma) i tam obłacza się w powietrze ogrodu (we-itlabasz taman go awira de-ginta). Tak jak aniołowie wyżsi obłaczają się, gdy zstępują do tego świata (ke-ma de-mitlabaszej malachej ila’ej, kad nachatin le-haj alma), ponieważ oni pochodzą z tego ruach (be-gin de-inun me-hahu ruach hawu), jak jest napisane (di-ktiw): „Czyni duchy swoimi aniołami” itd. (ose malachaw ruchot we-go).
Sulam
100) Ten duch (ruach) po śmierci człowieka opuszcza ten świat i rozstaje się z duszą (nefesz), która pozostaje tam, unosząc się nad grobem, a on wstępuje do Ogrodu Eden tego świata i obłóczony zostaje w powietrze Ogrodu Eden, podobnie jak wyżsi aniołowie, którzy zstępują do tego świata. Oni również obłaczają się w to powietrze, gdy schodzą na ten świat, ponieważ zostali uformowani z tego ducha, jak powiedziano: „Czyni On duchy swoimi aniołami”[4].
101) I w centrum ogrodu znajduje się jeden filar wyszywany we wszystkich barwach (u-be-mecijut ginta, it amuda chada, me-rukama be-kol gewanin). I ten ruach, gdy chce się wznieść (we-hahu ruach, kad ba’a le-salka), tam zrzuca z siebie to odzienie (itpaszat taman me-hahu lewusza), wchodzi do tego filaru i wznosi się w górę (we-aal go hahu amuda we-salik le-eila), do tego miejsca, z którego wyszedł (go hahu atar de-nafkat minej), jak jest napisane (ke-di-ktiw): „I duch powróci” itd. (we-ha-ruach taszuw we-go).
Sulam
101) Pośrodku Ogrodu znajduje się jeden filar, składający się ze wszystkich barw. I ten duch, pragnąc wznieść się do świata Acilut, uwalnia się tam z odzienia powietrza Ogrodu Eden i wchodzi do tego filaru, a następnie wznosi się w górę do miejsca, skąd wyszedł – do Nukwy świata Acilut, jak powiedziano: „Duch powróci do Wszechmogącego (Elohim), który go dał”.
102) I Michael, wielki kapłan, bierze go i składa jako ofiarę wonności przed Stwórcą (we-natel lah Michael kahana rabba, u-makriv lah korban busmin kamej Kudsza Brich Hu), a on tam zasiada i rozkoszuje się w tym węźle życia (we-jatwa taman u-mit’adna, be-hahu crowra de-chajej), jak jest napisane: „Oko nie widziało, Elohim, poza Tobą” itd. (de-ajin lo ra’ata Elohim zulatcha we-go). Następnie zstępuje do ziemskiego ogrodu Eden (le-watar nachata le-go ginta de-ar’a), i rozkoszuje się tam wszelkimi rozkoszami (u-mit’adna be-kol idunin), przyobleka się w to odzienie (we-itlabasza be-hahu lewusza) i zasiada tam w koronie, o jeden stopień wyżej niż miał na początku (we-jatwa taman be-itura, al chad trejn mi-kamma da-hawat be-kadmejta).
Sulam
102) I wtedy Michael, wielki arcykapłan, bierze tego ducha i składa go jako ofiarę o przyjemnej woni przed Stwórcą, czyli Zeir Anpinem. I przebywa on tam, w Zeir Anpinie świata Acilut, rozkoszując się wiecznym życiem, o którym powiedziano: „Oko nie widziało Wszechmogącego oprócz Ciebie”[5]. A następnie ponownie zstępuje stamtąd do ziemskiego Ogrodu Eden, otrzymując tam wszelkie rozkosze, ponownie obłóczony w odzienie powietrza Ogrodu Eden, i przebywa tam teraz w koronie dwukrotnie bardziej majestatycznej niż przed wzniesieniem się do ZoN świata Acilut.
103) Neszama jest najwyższą siłą ponad wszystkimi tymi (neszama, hi cheila ila’a al kol ilein), i pochodzi z siły zachar, tajemnicy Drzewa Życia (we-ihi me-cheila de-dechura, raza de-ilana de-chajej). I ona natychmiast wznosi się w górę (we-da salka le-eila mijad). Wszystkie te trzy stopnie są ze sobą połączone jako jedno (we-kol hane telat dargin mitkaszrin ka-chada da be-da), a gdy się rozdzielają, wszystkie wznoszą się i powracają do miejsca, z którego wyszły (we-kad mitparszan, kolhu salkin, we-tawin le-hahu atar di-nafku minej).
Sulam
103) Neszama to najwyższa siła ponad nefesz i ruach, pochodząca z właściwości zachar, czyli z Drzewa Życia. Innymi słowy, Zeir Anpin, nazywany Drzewem Życia, przyciąga ją z Biny świata Acilut. I ponieważ Zeir Anpin przyciąga ją, to on jest jej korzeniem. Tak samo Nukwa jest korzeniem dla ruach, ponieważ przyciąga go z Zeir Anpina. Jednak światło Zeir Anpina nazywa się ruach, a światło Biny nazywa się neszama. Po śmierci człowieka neszama natychmiast wznosi się do góry. Nie wchodzi najpierw do ziemskiego Ogrodu Eden tego świata, jak ruach, lecz od razu wznosi się do swojego korzenia, Zeir Anpina, który jest jej korzeniem pod względem przyciągania.
Wszystkie trzy stopnie NaRaN są ze sobą połączone. A gdy rozstają się z ciałem, wszystkie ponownie wznoszą się do miejsca, skąd wyszły.
104) Gdy ten ruach opuszcza ten świat (kad haj ruach nafkat me-haj alma) i wchodzi do jaskini Adama i praojców, którzy tam są (we-aalat be-go me’arta de-Adam we-awahan taman), oni dają mu list z oznaczeniem (inun jahawin lah pinkas simana), i wtedy wchodzi do ogrodu Eden (we-aalat le-gabei ginta de-Eden). Gdy tam dociera, znajduje cherubów i ten płomienny miecz obracający się (kerivat taman we-aszkachat keruwim we-hahu lahat ha-cherew ha-mit’hapekhet). Jeśli zasłużył, widzą list z oznaczeniem i otwierają mu bramę, i wchodzi (i zakat, chaman pinkas simana, u-patchin lah pitcha, we-aalat). A jeśli nie, zostaje odepchnięty na zewnątrz (we-i la, dachjin lah le-bar).
Sulam
104) Gdy ruach opuszcza ten świat i wchodzi do jaskini Adama HaRiszona i praojców, otrzymuje tam list stanowiący znak i udaje się do Ogrodu Eden. Gdy się zbliża, spotyka tam cherubów i płomień obracającego się miecza. Jeśli jest godny, oni przeglądają list jako znak i otwierają mu wejście, a on wchodzi. Jeśli jednak nie jest godny, wypychają go na zewnątrz.
105) I zasiada tam przez cały ten czas, który ma tam przebywać, i przyobleka się w formę tego świata (we-jatwa taman kol hahu zimna de-jatwa, mitlabesza taman bi-dijokna de-haj alma). A na początku miesięcy i w Szabaty, gdy chce się wznieść (u-be-reisz jarchai we-szabbatei, kad ba’at le-salka), sprawiedliwi w ogrodzie Eden dają mu list z oznaczeniem (cadikaja di-be-ginta de-Eden, jahawin lah pinkas simana), i wznosi się w tym filarze (we-salkat be-hahu amuda), i spotyka tych, którzy strzegą murów Jeruszalem (u-pag’at be-inun notrei chomot Jeruszalem). Jeśli zasłużył, otwierają jej bramę i wchodzi (i zakta, patchin lah pitcha we-aalat). A jeśli nie, odbierają mu tę list i odrzucają go na zewnątrz (we-i la, natlin minej hahu pinkas we-dachjin lah le-bar). Wraca do ogrodu i mówi: „Znaleźli mnie strażnicy krążący po mieście” itd. (tawat le-ginta, we-amra mec’auni ha-szomrim ha-sowewim ba-ir we-go). „Zerwali ze mnie moje nakrycie” – to jest list z oznaczeniem, który odebrali mu strażnicy murów (nasu et redidi me-alaj, da ihu pinkas simana, de-natlei minej szomrei ha-chomot), ci strażnicy murów Jeruszalem (ilein inun notrei chomot Jeruszalem). (Koniec Tajemnic Tory – ad kan sitrej orajta).
Sulam
105) I przebywa tam przez cały wyznaczony czas, obłaczając się w postać tego świata[6]. A w nowiu księżyca i w szabat, gdy pragnie wznieść się do wyższego Ogrodu Eden, sprawiedliwi przebywający w Ogrodzie Eden dają mu list jako znak. Wtedy wznosi się przez filar stojący pośrodku niższego Ogrodu Eden i spotyka strażników murów Jeruszalaim. Jeśli jest godny – otwierają mu wejście i wchodzi. Jeśli jednak nie jest godny – zabierają mu list będący znakiem i wypychają go na zewnątrz. Wtedy mówi: „Spotkali mnie strażnicy, którzy obchodzą miasto, zerwali ze mnie moje nakrycie strażnicy murów”[7]. Nakrycie to list będący znakiem, który odebrali mu strażnicy murów Jeruszalaim.
Śmierć przyszła na świat z powodu grzechu Drzewa Poznania, który odsłonił punkt właściwości sądu Malchut[8]. Nie może on zostać naprawiony przez sześć tysięcy lat, dlatego „nie ma na ziemi sprawiedliwego, który by nie zgrzeszył”[9]. Nawet jeśli człowiek dostąpi zaszczytu przyciągnięcia NaRaN swoimi dobrymi czynami, to i tak anioł śmierci ma moc odsłonić punkt właściwości sądu ukryty w jego korzeniu. Wtedy umiera, ponieważ tam, gdzie odsłania się ten punkt, odchodzą światła życia. A po sześciu tysiącach lat, gdy punkt ten zostanie naprawiony, wtedy „zniszczy On śmierć na zawsze”[10].
Jednak właściwość sądu pierwszego skrócenia panuje jedynie nad Malchut, a nie nad dziewięcioma pierwszymi sfirot. Dlatego włada tylko nad ciałem, które pochodzi z tej Malchut, oraz nad nefesz, czyli światłem Malchut, z którego powstało ciało, ale nie nad ruach i neszama, czyli dziewięcioma pierwszymi sfirot. Ruach to Zeir Anpin, obejmujący HaGaT i NeHI, a neszama to światło Biny, obejmujące dziewięć pierwszych sfirot. One nie doznają żadnej szkody, lecz opuszczają ciało i wracają do swoich korzeni.
Mimo to istnieje różnica między ruach a neszama. Ruach to światło Zeir Anpina, które podtrzymuje istnienie nefesz, dlatego jest w nim zawarta Malchut właściwości sądu. Z tego powodu nie może on od razu wznieść się do swojego korzenia, lecz ponownie potrzebuje osłodzenia przez Binę. Natomiast neszama, będąca światłem trzech pierwszych sfirot, nie ma żadnego kontaktu z tą Malchut właściwości sądu, dlatego nie potrzebuje żadnego osłodzenia. Z tego powodu po śmierci ciała natychmiast wznosi się do swojego korzenia.
W ten sposób rozróżnia się w nich trzy właściwości:
- Nefesz i ciało, nad którymi ciąży siła właściwości sądu, ujawnionego wraz ze śmiercią, która nazywa się grobem;
- Ruach, który ma możliwość naprawy – powrócić do swojego korzenia, otrzymując osłodzenie od Biny;
- Neszama, która bez żadnego osłodzenia natychmiast wznosi się do swojego korzenia.
Dlatego powiedziano, że gdy człowiek opuszcza ten świat, nefesz nigdy nie odchodzi od grobu. Grób to siła właściwości sądu w Malchut, od której człowiek umiera. I tam jest zamknięty aż do wskrzeszenia umarłych. Właściwość ta ciąży przede wszystkim nad ciałem, czyli Malchut, oraz nad nefesz, czyli światłem Malchut podtrzymującym istnienie ciała. Dlatego one pozostają w grobie.
Powiedziano również, że gdy ruach opuszcza ten świat i wchodzi do jaskini Adama HaRiszon i praojców, otrzymuje tam list będący znakiem. I chociaż przygniatająca klipa, czyli grób, nie panuje nad duchem, potrzebuje on ponownego osłodzenia przez Binę. Dlatego wstępuje do jaskini Machpela, czyli miejsca osłodzenia dwóch liter „hej ה” – Malchut i Biny. To osłodzenie nazywa się „zapiskiem” (pinkas), czyli złożonym posłaniem, jak zarodek w łonie matki, który jest zwinięty jak złożony zapisek, głowa przy kolanach. Wskazuje to na podniesienie NeHI (Necach-Hod-Jesod) do HaGaT (Hesed-Gwura-Tiferet), trzy w trzy.
Gdy ruach otrzymuje ten zapis od Adama i praojców, oznacza to, że został wystarczająco osłodzony w Binie. Wtedy idzie do Ogrodu Eden – do niższego Ogrodu Eden. Ogród to Malchut. A gdy Malchut jest naprawiona, aby przebywać w światłach Biny, zwanej Edenem, nazywana jest Ogrodem Eden. I wtedy zawiera dwa rodzaje włączenia[11]:
- Włączenie Biny w Malchut – niższy Ogród Eden.
- Włączenie Malchut w Binę – wyższy Ogród Eden.
Tam106 mówi się o ogólnym włączeniu ruach i neszama, a tutaj – o włączeniu szczegółowym. Dlatego mówi się, że tylko ruach wznosi się do niższego Ogrodu Eden.
I powiedziano, że w nowiu księżyca i w szabat, gdy ruach pragnie wznieść się do wyższego Ogrodu Eden, sprawiedliwi przebywający w Ogrodzie Eden dają mu list jako znak tego. W nowiu księżyca i w szabat ruach wznosi się do wyższego Ogrodu Eden, dlatego potrzebuje drugiego osłodzenia przez Binę. Wszystko to dotyczy jedynie ducha (ruach), który potrzebuje tych osłodzeń przez Binę, natomiast neszama natychmiast wznosi się w górę, ponieważ nie potrzebuje osłodzenia.
[1] Zob. wyżej, p. 10.
[2] Tora, Bemidbar (Księga Liczb), 28:1-2. „I powiedział Stwórca, zwracając się do Moszego: ‘Rozkaż synom Israela i powiedz im: Moja ofiara, Mój chleb w ofiarach ogniowych dla Mnie, jako woń przyjemną dla Mnie, będziecie składać w wyznaczonym czasie’”.
[3] Pisma, Kohelet (Księga Koheleta), 12:7. „I wróci proch do ziemi, tak jak nim był, a duch powróci do Stwórcy, który go dał”.
[4] Pisma, Tehilim (Księga Psalmów), 104:4. „Czynisz swoich aniołów wiatrem, a swoich sług płomieniem ognia”.
[5] Prorocy, Jeszajahu (Księga Izajasza), 64:3. „Oko nie widziało innego boga poza Tobą, który by tak działał dla tych, co w Nim pokładają nadzieję”.
[6] Zob. „Hakdama Zohar”, p. 109.
[7] Pisma, Szir HaSzirim (Pieśń nad Pieśniami), 5:7. „Znaleźli mnie strażnicy, którzy obchodzą miasto, pobili mnie, zranili mnie, strażnicy murów zdjęli ze mnie mój płaszcz”.
[8] Zob. Zohar, parasza Noach, p. 308, od słów: „Wyjaśnienie. W budowie Nukwy…”.
[9] Pisma, Kohelet (Księga Koheleta), 7:20. „Nie ma na ziemi człowieka sprawiedliwego, który by czynił dobro i nie grzeszył”.
[10] Prorocy, Jeszajahu (Księga Izajasza), 25:8. „Połknie śmierć na zawsze, i otrze Stwórca łzy z każdego oblicza, i hańbę swojego ludu usunie z całej ziemi, bo Stwórca to powiedział”.
[11] Zob. Zohar, parasza Bereszit, część 2, p. 8.